Ubuntu, Ik ben omdat wij zijn.
Kristin Vanschoubroek

Ik herinner me het moment waarop ik voor het eerst het woord ‘Ubuntu’ hoorde. Het was ongeveer 3 jaar geleden in een interview op de radio met de hoofdredacteur van De Standaard, Karel Verhoeven. Wat hij precies zei weet ik niet meer, maar ik herinner mij wel hoe het woord Ubuntu en wat hij erover zei in mij resoneerde.
Ubuntu: ik ben omdat wij zijn. We kunnen maar onszelf zijn in verbondenheid met anderen. Ik voelde een diepe herkenning.
Ik moest onmiddellijk denken aan de vele keren dat we samen zijn in groepen, en hoe we door eerlijk te delen wat in ons leeft: onze kwetsbaarheid, onze verlangens, dat wat ons bezielt en raakt, in een veld van verbondenheid komen. En hoe dat veld als een dragende kracht wordt ervaren.

Ubuntu, ik wou er meer over weten. Ik kocht 2 boeken en ik zocht informatie op internet.

Een belangrijk uitgangspunt van Ubuntu is onze afhankelijkheid. Niemand en niets staat los, staat op zichzelf. Er is een spel van interactieve krachten die ons voortdurend vormen.

• Om te beginnen zijn we afhankelijk van anderen. Denken we maar aan ons ontstaan, als baby, als kind zijn we afhankelijk van wie ons opvoedt. Gedurende heel ons leven zijn er familie, vrienden en mensen die ons inspireren, … waardoor we kunnen worden wie we zijn.
• We zijn afhankelijk van de aarde en van de natuur. Zonder voedsel kunnen we niet leven. En dit voedsel is afhankelijk van de zon, de regen, de kwaliteit van de grond en van de lucht én van de mensen die het verbouwen. Ook wij zijn afhankelijk van de zon, van water, van zuivere lucht… We staan als mens niet los van de natuur. We zijn er één mee.
• We zijn afhankelijk van meningen, ervaringen, andere achtergronden… Door de confrontatie ermee vormen we ons. Ook mensen door wie we ons gekwetst voelen, met wie we geen verbondenheid ervaren, met wie we conflicten hebben, zijn volgens de Ubuntu-wijsheid iets om dankbaar voor te zijn. Precies omdat zij ons leren wat voor ons waarde heeft en in welke zin we willen ontwikkelen.
• In de Ubuntufilosofie leeft de afhankelijkheid en de verbinding met de voorouders en met de nog-niet-geboren kinderen. De levenden, de doden, de ongeboren kinderen, vormen doorheen verschillende generaties een geheel. Er is een draad die hen verbindt. De zichtbare wereld en de onzichtbare wereld vloeien in elkaar over. Ze hechten veel belang aan de ‘rites de passages’, de overgangsrituelen.

Afhankelijkheid is de grondslag van de Ubuntufilosofie: ‘Pas als we onze afhankelijkheid erkennen en haar accepteren, pas dan kunnen we vrij worden en onbezwaard leven’.

Dit klinkt voor ons denken niet zo vertrouwd. Voor velen van ons is afhankelijkheid een vies woord, of een woord dat weerstand oproept. We zijn toch autonome wezens? Zelfs meer dan dat: in onze Westerse opvattingen leeft de idee dat de grootste persoonlijke vrijheid voor een individu erin bestaat geheel onafhankelijk te zijn van anderen.
Deze onafhankelijkheid zegt Ubuntu is een illusie. Ze raakt niet aan de werkelijkheid, en ze vervreemdt ons van onszelf en van elkaar.

Ubuntu betekent verbondenheid met het geheel. Doe je iets goeds voor het geheel, dan is dat ook goed voor jezelf. En omgekeerd, doe je iets dat goed lijkt voor jezelf, maar dat niet goed is voor de gemeenschap, dan klopt er iets niet.
Individualiteit en collectiviteit zijn geen tegenstellingen. Er is een wezenlijke wederzijdse spirituele verbinding. En die verbinding bekrachtigt je identiteit. Individu en zijn of haar gemeenschap hebben de gezamenlijke opdracht, om de zoektocht naar een betere wereld aan te gaan.

Dit wil niet zeggen dat er geen conflicten zijn tussen het persoonlijke en het gezamenlijke. Het gaat immers niet om een statisch gegeven. Individu en gemeenschap zijn beweeglijk en op elkaar betrokken.
Ramose zegt: ‘Je kan Ubuntu vergelijken met een film. De personages zijn familie van elkaar. Ze zijn op elkaar betrokken, maar hebben geregeld meningsverschillen. Het kan er pittig aan toe gaan, maar de gemeenschappelijke maaltijden met het vrolijke geroezemoes van de stemmen, vernieuwen telkens de verbinding: de familie valt niet uiteen … (P. 15)

Nog een belangrijke waarde in Ubuntu wordt uitgedrukt door het volgende Sotho-spreekwoord: ‘Wanneer de mens voor de beslissende keuze gesteld is: materiële rijkdom of het leven van een ander menselijk wezen, dan hoort hij voor het behoud van het leven te kiezen’. Dat lijkt misschien logisch, maar er zit een zeer radicale boodschap in. Het gaat immers om een cruciale waardenoriëntatie. Als we laten doordringen dat het menselijk leven, van iedere mens op aarde, de hoogste waarde heeft, dan zijn we aan een serieus zelfonderzoek toe. In de huidige wereld en markteconomie primeert materiële rijkdom, primeert vaak het geld op de mens, primeren vaak onze behoeftes aan luxe en reizen op het welzijn en zelfs op het leven van vele anderen op deze aarde.

(Zingen en dansen zijn in de cultuur van Ubuntu heel belangrijk. Ze zijn uitdrukkingen van het leven. Ze symboliseren het ritme en de dynamiek van het leven. Ze staan niet los als een afzonderlijke kunstuiting of vrijetijdsbesteding, zoals dit vaak bij ons het geval is, maar ze maken deel van uit van het leven. Zingen en dansen zijn voor de Afrikanen de beste remedies tegen verstarring. )

Ik vertelde dat ik twee boeken kocht om meer inzicht te krijgen in UBUNTU. Het eerste boek is ‘De lessen van Ubuntu, De Afrikaanse filosofie voor een gelukkig leven’. Het is geschreven door Mungi Ngomane, de kleindochter van aartsbisschop Desmond Tutu. Het is een toegankelijk boek, eenvoudig geschreven, toch ook diepgaand, met veel concrete voorbeelden.
De schrijfster citeert een Afrikaans gezegde: ‘Wijzen bouwen bruggen en dwazen bouwen muren’. Volgens haar biedt Ubuntu het antwoord op de vraag hoe we in een tijd waarin mensen steeds meer van elkaar vervreemden, leren bruggen bouwen.
In dit boek deelt de schrijfster de wijsheid en de waarden van Ubuntu: luisteren, tolerantie, het goede in mensen zien, waardigheid, respect voor jezelf en voor anderen, op zoek gaan naar manieren om contact te maken, openstaan voor diversiteit, de realiteit erkennen hoe pijnlijk die ook is, …

Het gaat om universele thema’s waar wij allemaal mee te maken hebben, en die we terugvinden in vele spirituele tradities. In die zin is het een boek over bewustzijn, over hoe je kan groeien naar meer liefde voor jezelf en voor de wereld, maar dan bekeken vanuit de Ubuntufilosofie.
Je kan zeggen dat het een uitwerking is van het universele principe: doe niet aan een ander wat je niet wil dat aan jezelf wordt gedaan. Of positief geformuleerd: doe aan een ander wat je verlangt dat een ander voor jou zou doen.

Wees aardig voor jezelf.
Als ik vroeger slecht dacht over mezelf of op een negatieve wijze over mezelf sprak,
zei mijn moeder tegen me dat ik aardig moest zijn tegen haar dochter,
want zij vond haar dochter heel leuk.
Als een vriendin nu negatief over zichzelf praat,
vraag ik haar of ze alsjeblieft aardig wil zijn tegen mijn vriendin,
omdat ik haar zeer waardeer (zie p. 97).

Voor de definitie van Ubuntu haalt ze haar grootvader Desmond Tutu aan. ‘Iemand met Ubuntu staat open voor en is toegankelijk voor anderen, wijdt zich aan anderen, voelt zich niet bedreigd door het kunnen van anderen, omdat hij of zij genoeg zelfvertrouwen put uit de wetenschap dat hij of zij onderdeel is van een groter geheel, en krimpt ineen wanneer anderen worden vernederd of wanneer anderen worden gemarteld of onderdrukt.’
En ze schrijft verder: ‘Ubuntu is een concept dat in mijn gemeenschap een van de meest essentiële onderdelen is van een leven dat in het teken staat van moed, compassie en een band hebben met anderen. Ik begreep al heel jong dat als je bekendstond als iemand met Ubuntu, dit een van de grootste onderscheidingen was die je kon krijgen. Het idee en de toepassing van Ubuntu is één van Afrika’s grootste geschenken aan de wereld.

Het tweede boek is ‘Ubuntu, stroom van het bestaan als levensfilosofie’ en is geschreven door Mogobe Ramose. De schrijver is hoogleraar filosofie aan de universiteit van Pretoria in Zuid-Afrika. Het is een studieboek dat handelt over Ubuntu in het taalgebruik, de politiek, het rechtssysteem, het gezondheidssysteem, economie, religie, in de zorg voor de aarde, …
Ramose vertelt vooral over Ubuntu als bevrijdingsperspectief. Hij ziet in het hanteren van de Ubuntu-filosofie een kans om Afrika in ere te herstellen. Hij schrijft: Afrika is de moeder van de mensheid, de wieg van waaruit de mensheid tot wasdom is gebracht. Maar die kant van Afrika is in vergetelheid geraakt: van de ‘mater preciosa’ (de mooie, kostbare, waardevolle moeder), is ze de ‘mater dolorosa’ (de lijdende moeder), geworden. Hij klaagt aan dat we via de media Afrika zien als een continent van armoede, conflict, corruptie, oorlog…
Ramose zegt: het herstel van de schoonheid van Afrika is een fundamentele ethische kwestie van gerechtigheid. De Afrikaanse stem is tijdens een langdurige periode van westerse kolonisatie gedimd en verdraaid, alsof die er niet toe deed. Tijdens de kolonisatie werd de oriëntatie op Ubuntu in politieke, sociale en religieuze zin stelselmatig ondermijnd of vernietigd. Dit gebeurde om de weerbaarheid en het daarmee samenhangende zelfbesef van Afrikaanse volkeren te verzwakken, om als westerse macht te kunnen overheersen. Een creatief herstel van Ubuntu houdt voor de Afrikaanse volkeren een culturele dekolonisatie in.
Hij schrijft hoe ook Afrika zelf nog te Westers is georiënteerd. Ook daar heeft de Afrikaanse Ubuntufilosofie zich nog een passende positie te veroveren.
Hij zegt ook dat Ubuntu tegelijk een bevrijdingsperspectief biedt voor het Westen omdat erkenning van gelijkwaardigheid, van fundamentele medemenselijkheid onder volkeren, ook aan ons meer menselijkheid zal geven, ons kan genezen van het verleden en van onze overheersings- en vernietigingsdrift, en van de ongelijke verdeling van welvaart en macht op deze planeet.
Ubuntu verbindt en streeft naar rechtvaardige verhoudingen.
In die zin is Ubuntu sociaal en politiek inspirerend. En houden keuzes vanuit Ubuntu de kans in om tot vrede te komen.

De Ubuntufilosofie vond zijn oorsprong in de 19de eeuw, of misschien zelfs eerder, maar in de tweede helft van de 20ste eeuw werd ze gezien als een idealistisch wereldbeeld dat zou zorgen voor een renaissance, wedergeboorte van Afrika.

Een grote uitdrager van Ubuntu is Nelson Mandela. De manier waarop hij zijn gevangenschap onderging, en later zijn leiderschap uitoefende, laat zien waar Ubuntu om draait.
Mandela bracht als politiek gevangene 27 jaar door in ellendige omstandigheden in de gevangenis op het beruchte Robbeneiland. Terwijl hij gevangen zat overleed zijn moeder en zijn zoon kwam om bij een auto-ongeluk. Hij kreeg geen toestemming om één van beide begrafenissen bij te wonen. Elke dag zat hij in een cel van 2,5 meter en hij mocht er alleen uit om zwaar werk te doen in de kalksteengroeve. Hij werd getreiterd door de bewakers en zijn ogen raakten beschadigd door de schittering van de zon op de rotsen.
Toch raakte hij niet verbitterd. Hij liet zich niet leiden door haat. In plaats daarvan besloot hij in gesprek te gaan met zijn bewakers. Hij leerde hun taal, ontwikkelde begrip voor hun zware tijden van Britse onderdrukking en leerde dat die geschiedenis bepalend was voor hun ideeën.
Juist omdat Mandela openstond voor hun positie, was het mogelijk om samen tot verandering te komen. Mandela besefte dat we slechts mens zijn via de humaniteit van andere mensen. En dat het daarom heel belangrijk is je in te leven in de ander.

Deze zienswijze en houding van Mandela zorgde ervoor dat Ubuntu gezien wordt als de grondslag van het ontstaan van de republiek Zuid-Afrika na de afschaffing van de apartheid. De kern draait rond menselijkheid. Het idee is dat een mens alleen gelukkig kan zijn als anderen dat ook zijn. En dat een mens lijdt op het moment dat deze een ander ziet lijden. Op die manier zijn we allemaal met elkaar verbonden.

Empathie, je kunnen inleven in het verhaal van de ander, is binnen Ubuntu een sleutelbegrip.
Als iemand jou onrecht aandoet, is een spontane menselijke reactie je voor die persoon af te sluiten. Maar Ubuntu nodigt je uit je in te leven in de ander, proberen te begrijpen van waaruit die heeft gehandeld. Het is een verregaand en radicaal standpunt.

In dat verband las ik een verhaal in het boek ‘de lessen van Ubuntu’, dat mij erg raakte. Ik geef eerst een inleiding om dit verhaal in de context te kunnen plaatsen.

Toen Mandela in Zuid-Afrika aan de macht kwam, werd een waarheids- en verzoeningscommissie geïnstalleerd. Die moest het herstelrecht hanteren. De aanpak was er één van waarheid (iedereen mocht zijn verhaal eerlijk vertellen) en van verzoening (wie had gehandeld vanuit politieke motieven kreeg amnestie). De keuze voor deze aanpak werd gezien als de beste manier om het land vooruit te helpen, zodat de wonden van de apartheid konden genezen.

De leiders van het nieuwe Zuid-Afrika hadden het voorbeeld kunnen volgen van het Proces van Neurenberg na de tweede wereldoorlog, waar de daders, die een rol hadden gespeeld in de gruweldaden van het nazisme, gevangen werden gezet of zelfs de doodstraf kregen. Herstelrecht was gebaseerd op wraak en vergelding.
In Zuid-Afrika gingen er ook stemmen om op die manier met de gruweldaden, die de apartheid met zich hadden meegebracht, om te gaan.
Maar trouw aan de Afrikaanse cultuur van Ubuntu besloten de leiders dat hun manier, nl. die van de waarheids- en verzoeningscommissie, aan de wereld kon laten zien hoe een natie zich na een conflict zichzelf opnieuw kon opbouwen.

Een van de zaken die voor die commissie kwam, was die van Amy Biehl.
Amy Biehl was een witte Amerikaanse uitwisselingsstudent die de antiapartheidsbeweging had gesteund. Op een dag in 1993 werd Amy uit haar auto gesleurd. Ze werd neergestoken en gestenigd door de menigte.
Vier zwarte mannen werden veroordeeld voor haar dood en kregen gevangenisstraf. Tijdens de zitting van de Waarheids- en Verzoeningscommissie kregen ze amnestie omdat hun daden een politiek motief hadden.
Biehls familie stond achter dit besluit. Voor veel mensen is het ondenkbaar dat een ouder de moord op zijn of haar kind vergeeft, maar de familie deed en nog een schepje bovenop. Biehls familieleden spraken met de families van de moordenaars en zetten samen een gemeenschappelijke organisatie op en investeerden in de gemeenschap waaruit de jonge mensen afkomstig waren.
Hoe konden ze dit doen? De familie van Biehl maakte de keuze om zich te verplaatsen in de moordenaars van hun dochter. Ze luisterden naar de verhalen over hun arme, gewelddadige jeugd. Ze hoorden hoe de jongemannen terugkwamen van een politieke bijeenkomst toen ze Amy zagen die met haar drie zwarte vriendinnen rondreed in een auto. In hun ogen stond Amy symbool voor de witte onderdrukker. Ze was geen mens. Zwarte mensen waren al zo lang als tweederangsburgers behandeld dat deze mensen de menselijkheid van witten niet meer erkenden, net zoals ze zelf niet als mensen werden gezien.
Dit diepgaande begrip voor de omstandigheden stelde Amy’s ouders in staat om te vergeven en verder te gaan door de Amy Biehl Foundation, een non-profitorganisatie tegen geweld, op te richten.

Ubuntu zegt dat het bestaan een continue stroom is die steeds een balans zoekt.
Vanuit Ubuntu kunnen we ons verbinden met de vraag: Wat is goed voor de samenleving? Wat is goed voor iedereen? Niet alleen voor ons, dit rijke westen, maar voor alle mensen?
En hoe verhouden we ons tot de natuur? Hoe kunnen we de aarde zo gebruiken dat iedereen er kan van leven en genieten? Hoe kunnen we tot herstel komen van de aarde, en van onszelf?

Ramose zegt: ‘Ubuntu kan ons uit een Westerse slaap wekken. Het is een wake-up call om de vanzelfsprekende opvattingen over leven, mens en maatschappij vanuit een andere invalshoek te bezien. Het roept op tot een gezamenlijk praktisch handelen waarin wederzijdse zorg en het delen van verantwoordelijkheden, van de rijkdommen van de aarde en van menselijk potentieel, voorop staan. Ramose zegt: Ubuntu is een werkwoordelijk zelfstandig naamwoord: het accentueert de dynamiek van het zijn, het is geen zijnsleer maar een zijnsbeweging.

 

Jan Maes gaf ons nog volgende bijkomende informatie:

‘Dit zijn twee zaken die erbij aansluiten en die ik al jaren in mijn lessen godsdienst geef.

TED-Lezing: VARTY, B., Wat ik van Nelson Mandela heb geleerd, 2013 (14’55”).
https://www.ted.com/talks/boyd_varty_what_i_learned_from_nelson_mandela?language=nl

Reportage: Test of Time – The Story of Amy Biehl, 4 juni 2014 (18’54’’).
https://www.youtube.com/watch?v=2F0t8UajJp8